Колхуостаах Настаа кэриэһигэр XX турнир

Дойдубут бытархан тымныылаах кыһынын кылаана сыппыырын саҕана, кулун тутар ыйтан ылата айылҕа уһукта быһыытыйан барарыныы, дьон-сэргэ олоҕор эмиэ сэргэхсийии, хамсааһын буолан барар айылгылаах. Ордук култуура-успуорт эйгэтигэр араас тэрээһиннэр өрөбүл күннэри былдьаспыттыы субуллар кэмнэрэ кэллэ.

Ол быһыытынан ааспыт субуотаҕа, чуолкайдаан эттэххэ, бу дьыл кулун тутар 11 күнүгэр, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Тумул бөһүөлэгэр үлэ, тыыл уонна спорт бэтэрээнэ, урут сэбиэскэй бириэмэҕэ Максим Горькай аатынан совхоз иһинэн чэкиистэр Десяткин уонна Петров бириистэригэр, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун култуура эстэпиэтэтин чэрчитинэн үгүстүк ыытыллыбыт саахымат күрэхтэһиилэрин элбэх төгүллээх кыайыылааҕа Анастасия Егоровна Максимова үтүө аатын үйэтитэргэ аналлаах үгэскэ кубулуйбут саахымат турнира быйыл 20-с төгүлүн ыытылынна.

Үбүлүөйдээх турнирга Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Хаҥалас улуустарыттан уонна Дьокуускай куораттан 6 саастаах Заровняев Арылхантан (Тумул бөһүөлэгиттэн) саҕалаан, 79-с хаардарыгар сылдьар үс ытык кырдьаҕастары ааҕан туран, барыта 130 саахыматчыт муһунна (турнир саҥа рекорда!). Итиччэ элбэх кыттааччы кэлбитэ тэрийээччилэргэ да соһуччу буолла уонна саахымат, чаһыы тиийбэт кыһалҕатын үөскэттэ. Ол гынан баран, судьуйалар биир да киһини күрэхтэн матарбакка, төттөрү ыыппакка барыларын кытыннарар гына бэрт сүбэни булан турнир саҕаламмытынан барда. Онуоха омуннаах-төлөннөөх саҥа оонньоон эрэр кыра оҕолор “төһүү күүс” буоллулар: элэҥнэтэн уһаппакка-кэҥэппэккэ эрдэ оонньоон бүппүттэр оннуларыгар кэтэһэн турбут пааралар олорон оонньоон истилэр.

Санатан эттэххэ, бу турнир аан бастаан 2001 сыллаахха Анастасия Егоровна бу орто дойдуттан барбыта биир сыл ааспытын кэннэ оҕолорун, чуолаан уолаттара Гаврил Гаврильевич уонна Виктор Гаврильевич Максимовтар дьиэ кэргэттэринээн ийэлэрин ытыгылаан, кини олоҕун устата арахсыспат аргыс гынан илдьэ сылдьыбыт таптыыр оонньуутугар өйдөбүнньүк турнир быһыытынан тэрийбиттэрэ. Бастаан утаа сыл көтө-көтө ыытыллан испит турнир, этэргэ дылы норуот баҕатын быһа гыммакка, 2007 сылтан бэттэх сыллата, бэл аан дойдуну биир гына сутуйбут хамсык дьайын утары дойду үрдүнэн ылыныллыбыт хаарчахтааһыннар сылларыгар да көтүппэккэ ыытыллан кэллэ. 2020 сыллаахха хаарчахтааһын биллэриллиэн аҕай иннинэ кыл-мүччү ыытыллан хаалбыта. Иккис сылыгар кыра сымнааһын кэмигэр тустаах сэрэтии миэрэлэрин тутуһан (арыттааах гына тэйиччи наарданан, медицинскэй мааска кэтэн олорон, утарылаһааччылар илии тутуһан эҕэрдэлээһинэ суох, туораттан көрөөччүнү аччатан туран эҥин…) ыытыллыбыта.

Туох барыта кыраттан саҕаланар дииллэринии, Максимовтар дьиэ-кэргэн ийэлэрин, саахыматчыт быһыытынан, этэргэ дылы, колхуос иһиттэн тахсыбатах оонньооччу, сырдык кэриэһигэр ыытар турнирдара хара ааныттан бөһүөлэк ыырынан, аҕам саастыылаахтарынан муҥурдаммакка, оскуола оҕолорун, эдэр ыччаты, нэһилиэк саахыматы таптааччыларын барыларын түмэн сыыйа кэҥээн тэнийэн, кыттаччыта элбээн иһэр.

Тэрийээччилэр турнир иннигэр аҥаардас спортивнай сыалы-соругу туруорбаттар. Ол иһин аһаҕас республиканскай турнир быһыытынан өссө биллэриллэ илик. Сүрүн болҕомто оскуола оҕолоро кыра саастарыттан саахымат алыптаах эйгэтин кытта билсэн туһалаах дьарык гыналларын, онно аҕа саастаах олохтоох саахыматы таптааччылары түмэн кытыннаран миэстэтигэр саахымат оонньуута сайдарыгар сөптөөх эйгэ үөскүүрүн ситиһии буолар. Итини ситиһэргэ күрэхтэһии спортивнай таһыма эмиэ кырата суох суолталаах. Ол иһин Илин эҥэр саахыматчыттара туох да хааччаҕа суох, Дьокуускай куорат уонна киин улуустартан анал ыҥырыынан аҕыйах үрдүк кылаастаах саахыматчыттар сыллата кытталлар. Ол курдук, бу турнирга араас сылларга республика чемпионнара Владимир Таппыров, Тускул Килбиэнэп, Владимир Колесов, Евгений Охотин, Марфа Дьячковская, Туйара Адамова; республика эмиэ күүстээх саахыматчыттара Рудольф Борисов, Вячеслав Данилов, Дмитрий Верховцев, Юрий Родионов, Владимир Филиппов, Иван Спиридонов, Вячеслав Гаврильев, Мария Охлопкова уонна да атыттар элбэхтэ кыттыбыттара.

Маны таһынан өр сыллар устата саахымат общественнай тэрийээччитинэн, тренеринэн үлэлэлии сылдьар олохтоох энтузиаст саахыматчыттар: Николай Климентов, Павел Цыпандин, Василий Алексеев (Павловскай), Ульяна Шишигина, Ольга Иванова, Анна Давыдова элбэх оҕону-ыччаты оонньоппут дьон буолаллар, бэйэлэрэ эмиэ көтүппэккэ кэриэтэ кытталлар. Кинилэри сэргэ Степан Соров (Чычымах), Александр Попов (Ытык-Күөл) эмиэ биир көхтөөх, тэрээһиннээх кыттааччылар буолаллар. Элбэх хаары санныларыгар сүгэн олох очурдаах суолун эҥээрдэринэн тэлбит ытык кырдьаҕастар-успуорт бэтэрээннэрэ: Дмитрий Сыромятников (Кэрэһиннээх), Семен Протодьяконов, Александр Жу (иккиэн Дьокуускайтан), Петр Калачев (Чурапчы) уонна да атыттар эмиэ сөбүлээн кытталлар, эдэрдэртэн хаалсыбакка илин-кэлин түсүһэннэр турниры киэргэтэллэр, эдэрдэргэ холобур буолаллар, сүбэ-ама биэрэллэр.

Биир бэйэм бу күрэх уопсайа сүүрбэтэ ыытыллыбытыттан 18-гар кыттыбыт киһи быһыытынан турнир бэйэтин сыалын-соругун чопчу толорон иһэр диэн көрөбүн. Максимовтар ыал ийэлэрин үтүө аатын үйэтитэргэ анаммыт дьоһуннаах тэрээһиннэрэ Мэҥэ-Хаҥаласка эрэ буолбакка Илин эҥэрдээҕи улуустарга кытта саахымат сайдарыгар биллэр-көстөр хамсааһын таһаарда. Турнирга улуус элбэх нэһилиэктэриттэн, чугастааҕы улуустартан сыллата саҥаттан-саҥа кыра оҕолор кытталлара, успуорт тыйыс сүүмэрдээһинин ааһан сиидэлэнэн хаалбыт эдэр ыччат оонньуура күүһүрэн иһэрэ ону кэрэһэлиир.

Бу турнирга кыра эрдэхтэриттэн кыттан куорсун анньынан улууска бастакынан маастарга кандидат буолбут Миша Куприянов уонна Майатааҕы лицей үөрэнээччитэ улахан дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэ хайы-үйэҕэ икки төгүллээх чөмпүйүөнэ буолбут Денис Назаров үүнэн тахсыбыттара да ону туоһулуур.  2001 сыллаахха алын сүһүөх кылааска үөрэнэ сылдьан аан бастаан турнирга кыттыбыт оҕолор номнуо үөрэҕи бүтэрэн бэйэлэрэ ыал аҕалара ийэлэрэ буолан, сотору оҕолорун кытыннараллара буолуо, ол иһигэр олоххо ситиһиилээх дьон үүнэн таҕыстылар. Холобур, оччолорго Майа орто оскуолатын үөрэнээччитэ Сидоров Николай билигин “Железные дороги Якутии” тимир суол тэрилтэтин сахалартан бастакы машиниһа, тэрилтэ киэн туттар үлэһитэ. Кини үлэтин быыһыгар Мэҥэ-Хаҥалас сүүмэрдэммит хамаандатыгар оонньуур. Улахан да дьон ортолоругар кэккэ ситиһиилэр бааллар. Ол курдук, Мэҥэ-Хаҥалас сүүмэрдэммит хамаандата кэннэки ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын 7-с уонна 8-с спортивнай оонньууларыгар саахымат күрэҕин финалыгар кыттар 10 хамаанда иһигэр киирбиттэрин бэлиэтиир тоҕоостоох. Аныгыс оонньууларга хамаанда лаппа күүһүрэрэ күүтүллэр.

Турнир тэрээһинин туһунан туспа бэлиэтиир наадалаах. Анастасия Егоровна элбэх оҕолоох ыал күн-күбэй ийэтэ, үгүс сыллар усталарыгар таһаарыылаах үлэтинэн үрдүктүк сыаналаммыт производство бастыҥа, дьоҥҥо-сэргэҕэ амарах сыһыанынан, колхуос, совхоз иһинэн ыытыллар саахымат күрэҕин актыыбынай кыттыылааҕа буолан кини аатынан турнир тэрээһинигэр Доллу нэһилиэгин салалтата (баһылык Н.П. Сивцев), «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ (дириэктэр Т.В. Десяткина), олохтоох оскуола, бэтэрээннэр сүбэлэрэ, саҥардыыта тутуллан үлэҕэ киирбит Култуура дьиэтин үлэһиттэрэ, атын да тэрилтэлэр бары актыыбынайдык кытталлар, улахан көмө-тирэх буолаллар. Итини таһынан, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун физкултуураҕа уонна спорка управлениета (салайааччы К.А.Захаров), Мэҥэ-Хаҥалас саахымакка федерацията (толорор дириэктэр П.И. Цыпандин) өрүү тэрээһиҥҥэ кытталлар.

Күрэхтэһиини быһаччы тэрийэн ыытааччылар Максимовтар дьиэ кэргэттэрэ, судьуйа-оператор быһыытынан мэлдьи кэлэн үлэлиир Вячеслав Гаврильев, кулууп үлэһитэ, турнир сүрүн сценариһа уонна куолаһа (рупора) Акулина Власова уонна күрэхтэһии солбуллубат сэкэритээрэ Татьяна Трофимовна Максимова чуолкай үлэлэрин түмүгэр тэрээһин өттүнэн ыллахха бу турнир өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны биир бастыҥнарын быһыытынан сыаналыахха сөп.

Үтүө үгэскэ кубулуйбут, өрөспүүбүлүкэ уонна улуус саахымакка федерацияларын сыллааҕы күрэхтэһиилэрин халандаарыгар бигэтик киирбит турнир, улуус уонна Доллу нэһилиэгин салалталарын, общественноһын көмөлөрүнэн өссө да ыытылла туруо дии эрэнэ саныыбыт. Анастасия Егоровна саахымакка бастаан дьиэ кэргэттэриттэн саҕалаан оҕолорун уһуйан, нэһилиэгин уонна үлэлээбит колхуоһун, сопхуоһун ааттарын саахымат күрэхтэһиитигэр туруулаһан көмүскээбит үтүөлээх эбит буоллаҕына, билигин аны кини үтүө аата иккис дойдута буолбут Мэҥэ-Хаҥаласка эрэ буолбакка, Илин эҥээргэ, ону ааһан бүтүн өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн саахыматы сайыннарыыга үлэлии туруо диэн астына бэлиэтиибит. Ити санаа мээнэ этиллибэтин биир бэлиэтинэн быйылгы күрэхтэһии сүрүн судьуйатынан Саха сириттэн саахымакка билигин соҕотох Бутун Россиятааҕы категориялаах суудьуйа Семен Местников, компьютерга үлэлиир оператор-судьуйанан Дьокуускайдааҕы саахымат-дуобат киинин тутаах үлэһитэ Вячеслав Гаврильев курдук үрдүк кылаастаах специалистар кэлэн үлэлээбиттэрэ буолар.

Быйылгы 20-с күрэхтэһии түмүгүн кылгастык билиһиннэрдэххэ, турнир балаһыанньатын быһыытынан кыттааччылар 5 бөлөххө арахсан швейцарскай системанан биирдии киһиэхэ 15 минута бэриллэн 7 туур оонньонно.

Бастакы бөлөххө 12 саастарыгар диэри (2011 сылтан бэттэх төрүөхтэр) уолаттар уонна кыргыттар уопсайа 48 оҕо оонньоото.

Күрэхтэһии түмүгүнэн уолаттарга Дьяконов Алексей (Чурапчы) 7-н 7 очкону ылан эрэллээхтик бастаата. Иккис миэстэни Хатылаев Василий (Ытык-Күөл) – 6, үсүһү Кычкин Айсен (Өктөм) 5.5 очколанан ыллылар.

Кыра кыргыттарга Седалищева Нарыйа (Чурапчы) – 5, Габышева Лилиана (Ытык-Күөл) уонна Никифорова Юлиана (Өктөм) иккиэн 4.5 очколанан 2-с 3-с миэстэни ыллылар.

Иккис бөлөххө 25 орто саастаах (2010-2007 с.т.) оҕолор кытыннылар. Уолаттарга бастакы икки миэстэни Иванов Юрий (Тумул, Анастасия Егоровна хос сиэнэ) уонна Чащин Константин (Мохсоҕоллоох) иккиэн 6-лыы очколанан бастаатылар, үһүс миэстэни 5 очколаах Безриченко Дмитрий (Өктөм) ылла.

Кыргыттарга Каплич Анастасия (Мохсоҕоллоох), Варламова Лилия (Чурапчы) уонна Афанасьева Милана (Ытык-Күөл) үһүөн 5-тии очколанан Бухгольц коэфициенын көрдөрүүтүнэн туһаанааҕынан 1-3 миэстэлэри үллэһиннилэр.

Үһүс бөлөххө обургу саастаах оҕолор (2006 с.т. үөһээ саастаах) тоҕо эрэ барыта 6 эрэ буолан оонньоотулар (икки уол уонна түөрт кыыс). Уолаттарга инньэ гынан 5-н үс очкону ылбыт Герасимов Айсен Мэлдьэхситтэн 3 очколанан бастаата, Протодьяконов Антонҥа Аллараа Бэстээхтэн очко ылбатар да, иккис бочуоттаах миэстэ “тигистэ”.

Кыргыттарга Протодьяконова Амелия (Төҥүлү) уонна Петрова Анастасия (Павловскай) 4-үү очколаах 1-2 миэсэтэни, 3 очколаах Романова Ирина (Мэлдьэхси) 3-с миэстэни ыллылар.

Төрдүс, эр дьоннор бөлөхтөрүгэр 17 буолан оонньоотулар. Онуоха Дьокуускайдааҕы саахымат-дуомат киинин үлэһиттэрэ Капитонов Николай 6.5, Гаврильев Вячеслав 5.5 очкону ылан бастаатылар. Үһүс бириистээх миэстэни СВФУ доцена Местников Семен 5 очколанан ылла. Петр Литвинцев Дьокусскайтан кэофициениннэн сабарыйтаран төрдүс миэстэҕэ хаалла.

Бэһис бөлөххө бэтэрээн эр дьону кытта дьахталлар бииргэ уопсайа 34 буолан оонньоотулар.  Түмүккэ бэтэрээн эр дьоҥҥо 6 очколаах Мосорин Дмитрий (Дьокуускай) бастаата, Цыпандин Павел (Майа) 5.5 очколаах иккис, Смирников Николай (Кытаанах) 5 очколанан үһүс буолла.

Дьахталларга эмиэ 6 очколаах саахымакка өрөспүүбүлүкэ үс төгүллээх чемпионката Эверстова Галина (ХИФУ) эрэллээхтик бастаата, иккискэ Охлокова Мария (Дьокуускай) 4 очколаах уонна Иванова Ольга (Мэлдьэхси) 2.5 очколанан үһүс буолла.

Бэтэрээн дьахталлар туспа зачеттарын быһыытынан Давыдова Анна (Аллараа Бэстээх) уонна Шишигина Ульяна (Майа) иккиэн 4 очколананнар бастаатылар, үһүс миэстэҕэ Цыденжапова Татьяна (Балыктаах) 2.5 очколанан тигистэ.

Кыайыылаахтар бары мэтээлинэн, грамотанан уонна харчынан, биитэр сыаналаах бирииһинэн наҕараадаланнылар.

75 саастарыттан үөһээ саастаах бэтэрээнэргэ үчүгэй көрдөрүүтүн иһин Таатта Чычымаҕыттан Амма нэһилиэгин салайааччыта Степан Соров туруорбут анал бирииһин успуорт бэтэрээнэ, саахыматчыттар Аксакаллара Сэмэн Протодьяконов ылан үөрэн-көтөн дьиэлээтэ.

Сүрүн турнир бүппүтүн кэнниттэн улахан дьоннорго остуол оонньуутун үс көрүҥэр садуобаҕа блиц-турнир буолла. Бириэмэ ыгымынан биэс турдаах кылгас турнирга 40 киһи кытынна. Турнир түмүгүнэн биэстэн биэс очкону ылан Николай Капитонов эрэллээхтик бастаата. Иккис миэстэни 4.5 очкону хомуйан олохтоохтор үөрүүлэригэр Милентий Каплин (Төҥүлү) ылла. Үһүс миэстэни Николай Степанов (Суола) 4 очколанан ылла. Эмиэ итиччэ очколаммыт Гаврил Большаков (Ытык-Күөл) коэфициенынан төрдүс миэстэҕэ үтүрүлүннэ.

“Дьахталлар ортолоругар учугэй көрдөрүүтүн иһин” диэн анал бириис хаһаайкатынан Мария Охлопкова буолла.

Онон Николай Капитонов бу турнирга аан маҥнай кыттаат “золотой дубль” оҥорон 2016 сыллаахха саахымакка өрөспүүбүлүкэ биэс төгүллээх чемпионката Туйара Адамова ситиһиитин хатылаан бириис бастыҥын ылан күннээн барда…

Күрэхтэһии бэтэрээннэргэ кыйыылааҕа Дмитрий МОСОРИН.