Төрдүс төгүлүн Тымныы Оҕуһун кытта көрсүөхпүт

«Тымныы Полюһа» экстремальнай марафонскай сүүрүү саҥа үүммүт 2023 сыл олунньу 11 күнүгэр Планетабыт Хотугу аҥаарыгар саамай тымныытынан  биллэр Өймөкөөн ытык сиригэр төрдүс төгүлүн ыытыллара быһаарыллан, бэлэмнэнии үлэлэр саҕаланнылар.

Кыттааччылар испииһэктэрэ хайы-үйэ туолла. Бу күннэргэ босхо тиэллэн барыахтаах «100 спортсменнар квоталара» туолан, сүнньүнэн ким кыттара билиннэ. Бэҕэһээҥҥи туругунан атын дойдулартан кыттааччылар сайаапкалара суох, кинилэр арыый хойутаан иһиттилэр быһыылаах, тоҕо эрэ сайаапкалара суох.

2019 сыллаахха бастакы «экспериментальнай» сүүрүүгэ кыттыбыт «Үлэ фрона» бөлөх дьонуттан быйыл да 4-5 бэтэрээн сүүрэргэ баҕалаах. Олортон мин хайдах да ааттаатахпына сатанар Валентина Доргуеваны, Егор Абрамовы, Никифор Слепцову. Кинилэр баар буоланнар, бу билигин киэҥ сэҥээриини ылан эрэр норуоттар икки ардыларынааҕы «Полюс холода» экстремальнай марафонскай сүүрүү тэриллэн, сайдан эрдэҕэ. Онон кэнэҕэс да кинилэр – бастакылар, ааттара ааттана туруоҕа диэн эрэллээхпит.

Быйылгы сүүрүү уратыта диэн, Саха Республикатын Физическэй култуураҕа уонна успуорга министиэристибэтин быһаччы салалтатынан ыытыллара буолар. Үүммүт 2023 сылга Арассыыйаҕа физкултуурунай хамсааһын тэриллибитэ 100 сылын туолар. Онон бу сүүрүүбүт дойдубут ити сүдү суолталаах сабыытыйатыгар ананар. Сүүрүүнү тоҕо олунньуга ыытар буолбуттара итинэн быһааарыллар курдук. Ыаллыы Магадан уобалаһын сүүрүктэрэ кыттыахтарын баҕаралларын туһунан сурахтар эмиэ бааллара да, тоҕо эрэ кэлин сүтэн хааллылар.

Кыттарга сайаапкаларын биэрбит баҕалаахтартан бары ирдэнэр докумуоннары толору киллэрбит 105 сүүрүк, оруобуна 50 кэрэ аҥаардарбыт, 55 хорсун санаалаах эр дьон тымныыны кытта күрэстэһэр буоллулар. Таарыччы эттэххэ, үһүс сүүрүүгэ оруобуна 70 кыттааччы баара. Айана ыраах, сындалҕаннаах буолан, үгүстэр онтон толлоллор. Тымныыта эмиэ салыннарар буолуохтаах. Сытыы киирсиилэр марафоҥҥа, марафон аҥаарыгар буолаллара сэрэйиллэр. Манна өрөспүүбүлүкэ тумус туттар марафонецтара күргүөмүнэн кыттыахтара.

Икки төгүл «Чыпчаал тымныы» марафону кыайбыт Чурапчы чулуута Василий Лукин аата испииһэккэ баар. Быйыл да аатын-суолун чиэстээхтик көмүскүүргэ бэлэмнэммит буолуохтаах диэн кэтэһэбит. Кини сүүрэрин таһынан олус намыһах, экстремальнай температураларга сүүрэр дьоннор ис-тас уорганнарыгар туох уларыйыылар буолалларын спортивнай наука өттүттэн кэтээн көрөрүн салгыаҕа, түмүктэрин чопчулуоҕа. Чурапчытааҕы физкултуурунай институт бу олус наадалаах, кэскиллээх үлэтин аныгы аналлаах прибордар, лабораторнай чинчийиилэр көмөлөрүнэн ыытар. Онон биһигини – сүүрүүнү таптааччылары, спортивнай, медицинскэй чинчийиилэргэ быһаччы кыттарбыт сүрдээҕин үөрдэр, долгутар, астыннарар диэххэ сөп.

Василий науканан үлүһүйэн эрчиллиитин, кыайыыга баҕатын адьаһын тохтоппотох буолуохтаах. Кини уопута, кыайыыга дьулуура бу да сырыыга көмөлөһүө дии саныыбын. Онтон күрэс былдьаһааччылара быйыл ахсааннара эбиллэн, хаачыстыбалара үрдээн тиийэрэ биллэр.

Ааспыт сүүрүүгэ Лукиҥҥа 1 (биир) мүн. 01 сөк. эрэ куоттарбыт Михайлов Юрий (Бүлүү) ох курдук оҥостон кэлиэҕэ. Онтон аат ааттаан, суол-суоллаан, анаан-минээн Кырдьаҕас Өймөкөөн хаарынан бүрүллэн, иһийэн сытар буор-таас кутуулаах суолугар бастаатарбын диэн оҥостор, ааспыт сайын Бороҕоҥҥо ыытыллыбыт оонньууларга марафон кыайыылааҕа, Арассыыйа 10 көскө сүүрүүгэ 4-с миэстэлээҕэ, Арассыыйа успуордун маастарын нуорматын толорбут  Өлүөхүмэ хотойо Өлөксөөндүр Моедо бу ааспыт сылга бастакы миэстэни аҕыйахта мүлчү туппута уонна бу  ыытыллаары турар сүүрүүгэ сүрүн  бириискэ тигистэрбин диэн баҕарара баа буолуо дуо?

Ити ааттаммыт уолаттартан ураты кытаанах, булгуруйбат модун санаалаах Михаил Апросимов, Ариан Апросимов курдук сындалыйбат сындааһыннаах, уһунньут быһыйдар баалларын умнар сатаммат, кинилэртэн хайалара эрэ «ытан кэбистэҕинэ» соһуйбаккын. Башкортостан курдук ыраах сиртэн кыттыахпыт этэ диэн кэлбит уолаттартан хайалара да биһиги дьоммутугар кутталлаах буолуохтарын сөп. Манна ааттамматах быһыйдар да уһулу ыстанан тахсыахтарын сөп бөҕө буоллаҕа дии. Ол иһин күрэхтэһии интэриэһинэй, нууччалаатахха, интригалаах буолара сабаҕаланар. Саҥа ааттар тахсан кэлэллэрэ өссө үчүгэй.

Дьахталларга 2-с, 3-с марафон кыайыылаахтара Александра Митина, Марина Седалищева барарга баҕаларын биллэрбиттэр, усунуостарын төлөөбүттэр. Кыһыҥҥы сүүрүүлэри көтүппэккэ кытыннылар, бэлэмнэрэ куһаҕана суох курдук. Кинилэргэ сүрүн утарылаһааччынан Арассыыйа иллэрээ сыллааҕы 100 км кыайыылааҕа, былырыыҥҥы иккис миэстэлээҕэ Изабелла Борисова буолара сэрйиллэр. Манна өссө Мария Роева диэн эдэр, соччо биллэ-көстө илик быһый кыыс баар. Сүүрэн кэбиһиэн сөп быһыылаах-таһаалаах оҕо.

Онтон марафон аҥаарыгар быһайын Бороҕоҥҥо ыытыллыбыт марафон 4-с миэстэлээҕэ, күһүн Арассыыйа бэтэрээннэрин күрэхтэһиитигэр Сочига кими да иннигэр көрбөтөх, кыһыҥҥы кросстарга наар инники сылдьар Сунтаар уһунньут кыыһа Полина Слободчикова мин санаабар, бу да сүүрүүгэ бастыан сөп. Киниэхэ сүрүн утарылаһааччыларынан буолуохтара: аатырбыт быһыйбыт Екатерина Драгунова уонна соторутааҕыта бэтэрээннэр кэккэлэригэр киирбит Марина Терентьева, Ульяна Барашкова, Яна Егорова диэн эмиэ олус дьаныардаах, тулуурдаах кыргыттар. Өссө Мария Коваль диэн Интернекка кэлин элбэхтэ көстөр эмиэ быһый атахтаах бэтэрээн сүүрүк баар.

Бу кыргыттар марафоҥҥа сүүрдэхтэринэ «тыас таһаарыахтарын» сөп. Бириэмэ өссө да баар, баҕар атын Арассыыйаҕа бастыыр, миэстэлэһэр кыргыттарбытыттан хайалара эмит «барсабын, кыттабын» диэтэҕинэ соһуйбаппыт. Олус интэриэһинэй, хатыһыылаах күрэхтэһии буолара күүтүллэр. Соторутааҕыта «Кэрэ аҥаардар элбээн иһэллэр» диэн бэлиэтээһиммэр. кэлин дьахталлар кыһыҥҥы күрэхтэргэ күргүөмүнэн кыттар буолбуттарын суруйбутум. Онтум бу Тымныы Полюһугар чахчы бигэргэнэр буолла. Регистрацияламмыт 105 кыттааччыттан оруобуна 50-на – дьахтар аймах.

Саамай элбэх эр дьон (22) кыттааччылаах марафон аҥаара дистанцияҕа күрэхтэһии олус сытыы, эрийсиилээх, илин-кэлин түсүһүүлээх буолара сабаҕаланар. Манна 4 бөлөххө арахсан республикаҕа балайда биллэр быһыйдар сүүрүөхтэрэ, кинилэр истэригэр саҥардыы бэтэрээннэр кэккэлэригэр киирбит Леонид Зыков (Хаҥалас), Алексей Пестряков (киин куорат) бааллар, Сочи куоракка Арассыыйа чемпионатыгар тэҥнээҕин булбатах Алексей Герасимов, кэлин куруутун бириистээх миэстэҕэ сылдьар Прокопий Григорьев, 60-65 саастаах Афанасий Васильев (Нам), травматолог-хирург Иннокентий Дьячковскай, Чурапчыттан Иван Пермяков, Мэҥэ Хаҥаластан мин биир дойдулааҕым, тастыҥ быраатым Алексей Березкин бары да мин аҕай диэбит дьоннор буоллаҕа.

Сүүрүү күрэхтэһиитигэр мас тардыһыы, хапсаҕай турнирдарыгар курдук улахан бириистэр оонньоммоттор. Мин өйдүүрбүнэн, кэлин кыайыылаахтарга убаһа бириис Спиридон Макаров (Мугудай) 60 сааһыгар ыытыллыбыт чаастаах сүүрүүгэ уонна ааспыт саас Курбуһах бастакы марафонецтарын бирииһигэр туруоруллан туттарыллыбыттара. Онон бүттэ. Манна тэрийээччилэр этэллэринэн, бастаабыттарга бириис былырыыҥҥытааҕар кыччаабат, улаатыан сөп. Биллэн туран, убаһа да, массыына да бириис оонньоммот.

Тас дойдулартан кыттарга сайаапкалар киирэ иликтэр да, бу күннэргэ киириэхтэрин сөп. Ааспыт сүүрүүгэ бырааттыы Беларусь Өрөспүүбүлүкэтиттэн, Арабтар Холбоһуктаах Эмираттарыттан биирдии киһи кэлэн кыттан, астынан аххан барбыттара, онон сылыктаатахха бу да сырыыга омуктар баар буолуохтарын сөп. Башкорстантан кэлэргэ баҕаларын биллэрбиттэр да, олор бэйэлээх бэйэбит, Арассыыйа дьоно буоллахтара.

Иллэрээ сыл олохтоох Өймөкөөн уолаттара 10 км сүүрбүт буоллахтарына, былырыын суохтара. Балаһыанньа төһө уларыйбытын сотору билиэхпит. Олохтоохтор кыттан, кыттыһан иһиэхтээх этилэр, оччотугар хамсааһын тахсыаҕа. Үс сыл сүүрүүбүт ыытыллыбыта да, уулуссаҕа оонньуу сылдьар, эбэтэр сүүрүүнү көрөр оҕону көрбөтөхпүт.  Дьиҥинэн, оскуола саастаах оҕолор, эдэр ыччат интэриэһиргээбэт буоллаҕына, тоҕо бу экстремальнай сүүрүү ыытылларый?

Киин куорат кыһыны быһа таас дьиэҕэ хаайтаран тыыннара-быардара ыгыллыбыт олохтоохторугар эрэ аналлаах дьаһал дуу? Сүүрүү биир сүрүн сыала-соруга хоту дойду дьоно тымныы ыйдарга таһырдьа хааман-сиимэн, хамсанан, доруобуйаларын тупсаралларыгар диэн этэ дии! Олохтоохтор аҥаардас ыалдьыттары, хоноһолору көрсөр, аһатар, сылаастык хоннорор уонна кинилэр хармааннарын чарааһатар интэриэстэрин таһынан, араас култуурунай-сэргэхситэр дьаһалларга хото кытталлара буоллар. Оскуола оҕолорун кытта бииргэ. Холобурга эттэххэ, Култуура дьиэтигэр ыытыллар түмүк биэчэргэ олохтоохтор үксүлэрэ сааһырбыт, физическэй култуураттан тэйиччи дьон кытталлар. Тоҕо эдэрдэр суохтарый? Сүүрүктэр ортолоругар эдэрчи, орто саастаах кэрэ аҥаардар бааллар ээ! Онтон эр бэртэрэ кырдьаҕас Өймөкөөҥҥө, Томторго, Куйдуһуҥҥа, Сордоҥнооххо бааллара биллэр. Ити өттүн толкуйдуохха, сибиэһэй, уопсастыбаҕа туһалаах хамсаныылары оҥоруохха кэмэ кэлбэтэ дуо?

Олох Саҥа дьыл кэлээри турдаҕына тэрийэр кэмитиэт регистрация түмүктэммитин, 105 кыттааччы барар буолбутун биллэрбитэ. Бүтэһиктээх испииһэги көрө иликпин, онон түмүк оҥорорум эрдэ курдук.

Ыспараапка курдук эттэхпинэ, буолуохтаах марафонскай сүүрүүгэ, арыый кылгас, аргыс дистанцияларга саастаах спортсменнарга балайда квота бэриллибит. Онон 70-рин лаппа аһарбыт ытык дьоммут кыттыахтара. Кинилэртэн бастакынан мин Таатта Чөркөөҕүн олохтооҕун, 84 саастаах Филипп Гуляевы ааттыыбын. Өр сылларга Аан дойдуга, Европаҕа балайда ситиһиилээхтик уһун сиргэ сүүрбүт Варвара Григорьевна Макарованы (Сунтаар), Мария Романовна Неустроеваны (Мэҥэ Хаҥалас), Валентина Доргуеваны (Таатта), Ирина Дегтяреваны (Уус Алдан), Зинаида Андрееваны (Чурапчы) көрүөхтэрин, кинилэри кытта сэлэһиэхтэрин баҕалаахтар баар буолуохтара диэн баран, бэлиэтээһиммин түмүктүүбүн. Түмүктэри хойутуу анал идэлээх дьон сырдатыахтара.

Ыстапаан ЛЫЫККЫН, үлэ, успуорт бэтэрээнэ, кыттыан баҕалаах.