Күүстээх дьон тустарынан: Күүстээх Куонаан

Күүстээх Куонаан – Попов Конон Афанасьевич Чэриктэй нэһилиэгэр Дьэлигэ үөскээбит киһи. Кини көстөр тас дьүһүнүнэн да күүстээх киһи чинчилээҕэ. Тэтэркэй ыраас хааннааҕа, малаҕар сирэйдээҕэ, дараҕар сарыннааҕа, киппэ-кэтит таһаалаах халыҥ киһи этэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ кыыһырар диэни билбэт күлэ-үөрэ сылдьар наһаа холку киһинэн биллэрэ. Куонаан үйэлээх сааһыгар ыалдьар диэни билбэтэҕэ. 90 сааһын лаппа ааһан баран өлбүтэ. Куонаан күүһүн туһунан дьонтон үгүстүк истэрим, оттон бу бэлиэтээһиннэрбин, кини тус бэйэтин кэпсээниттэн уонна бэйэм көрбүппүттэн ааҕааччыларга биирдии түгэни билиһиннэрэбин.

1937 сыллаахха Чэриктэй нэһилиэгэр бурдук хомууругар боломуочунайынан тахса сылдьан биир ыалга тиийбитим, дьиэлээхтэр суохтар этэ. Арай, дьиэ таһыгар сытар улахан дүлүҥҥэ Куонаан ырбаахытын устан баран, күн уотугар сыламныы олороро. Кинини уруккуттан билэр буолан, дорооболоһон баран, кэккэлэһэ олорунан кэбистим. Үлэ-хамнас туһунан балачча өр сэһэргэспиппит. Иккиэйэх буолан кэпсэтиибит аһыллан барбыта. Былыргы күүстээхтэр да тустарынан эмиэ ахтыспыппыт. Итинэн сылтаан мин кырсыттан өҥүгэр киирэн испитим. Оҕонньортон бэйэтин олоҕуттан биир эмэ түгэни кэпсииригэр көрдөспүтүм. Онуоха: “Оччо улахан киһи сонургуура туох кэлиэй, ол да буоллар, сэргиир буоллаххына, оройуон киһитигэр кэпсиим даҕаны”, – диэбитэ.

-Биирдэ сайын от үлэтигэр чэй, табах булунаары куоракка киирбитим. Хас да хоммутум. Ол сырыттахпына, биир баскыһыанньа күн, түһэн олорор ыалбар миэхэ кэлэ сырыттын эрэ диэн, Кирилэ Дабыыдап илдьит уурдарбыт этэ. Кинини уруккуттан билэрим. Онон туох эрэ үлэҕэ кэпсэтээри гыннаҕа диэн саныы-саныы кинилэргэ барбытым.

Калитка аанын аһарбын кытта улахан баҕайы ыт уун утары ыстанан сапта түстэ. Үгүһү толкуйдуур кэлиэ баара дуо? Ыты сабарҕаҕыттан харбаан ыллым. Күүһэ сүрдээх. Ол иһин лаппыйа тутан сиргэ умса баттыыбын. Балайда өр мучумааннастыбыт. Кэлин кини да буоллар мөлтөөтө быһыылаах, өрөлөспөккө сытынан кэбистэ. Мин дьэ уоскуйан төбөбүн өндөтөн дьиэ диэки көрбүтүм, арай, мааны баҕайы таҥастаах дьон күлсэ аххан тураллар эбит. Онтон өй ылан, соруйан миигин боруобалаан ытырыык ыттарын ыыппыттар эбит уонна быыһаабакка элэк оҥостон күлсэ тураллар дии санаан, кырдьык кыыһырдым.

“Ыккытын харайаҕыт дуу, эбэтэр өлөрөбүн дуу?, – диэн үктээри гынным.

Онуоха сырсан кэлэн элбэхтик нууччалыы, сахалыы балкыйан көрдөһөн бардылар.

“Ыыт”, – диэтилэр.

Ыытан кэбистим. Маҥанныгы уһун түүлээх убаһа саҕа баҕайы бөдөҥ ыт сааппыт курдук дьиэтин диэки хааман хойбоҥнуу турда. Онно өйдөөн көрбүтүм – үрүҥ эһэ эбит.

Дьиэҕэ киирбитим, Дүпсүн баайа Никифоров, уо.д.а. билбэт дьонум бааллара.

“Оонньуу буоллаҕа, Куонаан кыыһырыма, биһиги эйигин эрэммиппит. Кэлэн остуолга олор, тугу сөбүлүүргүн аһаа, бу остуолу эйиэхэ анаан туруордубут”, – диэтилэр дьиэлээхтэрим.

1930 сыллаахха саас Өспөх кооперативын түүлээҕэ “Сиэгэн Күөл” лааппытыттан тиэллэн киирэн иһэн, Алдан өрүс эрдэ ууланан, уҥуоргу биэрэккэ хаалбыта. Өрүс көмүөлэ ыраастанарын кытта, биһиги үһүө буолан биэрэккэ киирбиппит, уу түһэн оҥочобут үөһэ кумахха олорон хаалбыт этэ. Ону кыайан ууга киллэрбэккэ чыраахтаһа турдахпытына, Куонаан оҕонньор түбэһэ киирбитэ. Киниттэн көмөлөс диэн көрдөспүппүтүн улгумнук ылыммыта.

Куонаан оҥочо иннин икки илиитинэн холуодкалыы ылла да кыратык өндөтө түһээт, өрүс диэки бокуойа суох анньан дьулуруппутунан барбыта. Бастакы анньыытыгар оҥочо тыаһа бачыгырыы түспүтэ, ону аахайбатахпыт. Аара баран иһэн өйдөөн көрбүппүт, оҥочо аҥар эркинигэр икки мас хабырыта барбыт этэ.

Кырдьык да Күүстээх Куонаан аата-суола, күүһэ-күдэҕэ бүтүн Саха сирин үрдүнэн үчүгэйдик биллэр. Кырдьаҕас сахалар кинини былыргылыы кээмэйинэн күүс аҥардаах киһи дииллэрэ. Куонаан үгүс сирдэргэ сылдьыбыта, онон кини күүһүн көрдөрбүт түбэлтэлэрин туһунан кэпсээннэр да элбэх буолуохтаахтар.

Бэйэм бу кылгас ахтыыбын бэчээттэтэн туран, атыттар эмиэ кини күүһүн туһунан истибит-билбит түгэннэрин дьон билиитигэр-көрүүтүгэр таһааралларыгар баҕарабын.

И.ИЛЬИН.

“Ленинскэй тэрийээччи” хаһыат, 1971 сыл алтынньы 13 күнүнээҕи №-тэн. Уус Алдан.